Mapa - Orsza (Orsha)

Orsza (biał. Орша, Ворша) – miasto na Białorusi, nad Dnieprem, u ujścia Orszycy, w obwodzie witebskim, siedziba rejonu orszańskiego; około 114 tys. mieszkańców (2019).

Miasto należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz do I Rzeczypospolitej. Do I rozbioru było miastem królewskim i stolicą powiatu orszańskiego w województwie witebskim. Stanowiło ważną litewsko-polską twierdzę Bramy Smoleńskiej.

Orsza już w epoce brązu i epoce żelaza była miejscem zagospodarowanym. Od XIII wieku pod panowaniem książąt litewskich. W 1394 litewski książę Witold Kiejstutowicz osadził tu swego namiestnika. Wkrótce Orsza stała się obok Smoleńska jedną z najważniejszych warowni blokujących dostęp do Rzeczypospolitej od strony Moskwy (w tzw. Bramie Smoleńskiej). Wielki książę litewski Witold Kiejstutowicz około 1407 r. prowadził w Orszy budowę murowanego zamku, której nie ukończono. W 1501 roku Orsza została zajęta na krótko przez wojska moskiewskie. Pierwsza ważna bitwa rozegrała się tutaj w 1508 roku.

W dniu 8 września 1514 roku książę Konstanty Ostrogski odniósł w zakolu Dniepru na północny wschód od Orszy świetne zwycięstwo nad 3-krotnie liczniejszymi wojskami moskiewskimi.

Zdobycie Smoleńska w czerwcu 1514 roku przez wojska Wasyla III spowodowało, że po rozejmie w 1522 roku granica z państwem moskiewskim przesunęła się na zachód i trzeba było utworzyć nową linię obronną. Dlatego już w latach dwudziestych XVI wieku przystąpiono do rozbudowy fortyfikacji Orszy, która miała przejąć dotychczasową rolę obronną Smoleńska. W celu rozbudowy umocnień w 1551 roku król Zygmunt II August zwolnił miasto na 10 lat od płacenia podatków. Powstał wtedy silny kompleks obronny, wyposażony w artylerię. Mury zamkowe miały wysokość 8 metrów i szerokość 2 metrów z 5 basztami, a miasta bronił ziemny wał z 3 bramami. Dzięki rozbudowie umocnień odparto kolejne ataki wojsk moskiewskich w latach 1535, 1562, 1564.

W dniu 7 lutego 1564 hetman Mikołaj Radziwiłł Rudy pokonał tutaj wojska moskiewskie. W roku 1566 ustanowiono w Orszy sejmik powiatowy poprzedzający obrady litewskiej Konwokacji (sejmiki odbywały się w Orszy do 1772). W tym samym roku starostą został tutaj rotmistrz Filon Kmita. W 1580 roku hetman Lew Sapieha ufundował jezuitom drewniany kościół. Latem 1581 roku Orsza stała się centrum obrony organizowanej przez starostę Filona Kmitę Czarnobylskiego przed atakiem gdy moskiewskiej armii Serebriannego.

Orsza straciła swoje militarne znaczenie dzięki odzyskaniu przez Rzeczpospolitą w 1611 roku Smoleńska i zabezpieczeniu jej w ten sposób przed najazdami moskiewskimi. Zyskała jednak dzięki temu pod względem gospodarczym i na początek XVII wieku przypada okres jej największego rozwoju. Miała wtedy 5 tysięcy mieszkańców, przez co stała się jednym z większych miast na północnym wschodzie Rzeczypospolitej. W 1620 roku król Zygmunt III Waza nadał Orszy prawa miejskie magdeburskie. Po 1630 działała tu drukarnia. W dniu 7 maja 1653 roku miasto zniszczył ogromny pożar, po którym król zwolnił Orszę od podatków i stacji żołnierskich na 4 lata. W 1654 wojska moskiewskie rozbiły pod miastem wojska litewskie hetmana Janusza Radziwiłła co spowodowało zajęcie w dniu 11 sierpnia miasta przez wojska Jakowa Czerkaskiego. Orszę odzyskał rotmistrz Krzysztof Stetkiewicz na początku 1655 roku, jednak Moskwa ponownie opanowała miasto w lecie 1655 roku, które było okupowane do grudnia 1659 roku, co spowodowało jego wyludnienie i upadek. Po rozejmie w Andruszowie zaczęto odbudowę. Po odpadnięciu od Rzeczypospolitej województwa smoleńskiego, ziemia orszańska została przyłączona w 1667 roku do województwa witebskiego, tworząc odrębny powiat. Szlachta ziemi orszańskiej sejmikowała w Orszy i wysyłała na sejm dwóch posłów i dwóch deputatów do Trybunału. W Orszy znajdowało się starostwo grodowe (obok Witebska). Starostwo orszańskie należało do dóbr królewskich. Dzięki pomocy króla Jana III Sobieskiego jezuici zbudowali w 1690 roku murowany kościół i dwupiętrowe kolegium, a w 1693 powstał tu „Kodeks orszański” będący zbiór dramatów i sztuk teatralnych, popularny w teatrach m.in. Warszawy, Witebska, Nowogródka, Połocka. Jezuici założyli też w Orszy szkołę teatralną i park, który istnieje do dzisiaj. We wrześniu 1708 oddziały cara moskiewskiego Piotra Wielkiego doszczętnie spaliły miasto. Od XVIII w. w mieście zaczyna zamieszkiwać coraz więcej Żydów.

Od czasów Rozbiorów Polski miasto znajdowało się w Rosji. 6 lipca i 20 listopada 1812 roku przez Orszę przechodziły wojska Napoleona. Po 1918 roku Orsza znalazła się poza granicami II Rzeczypospolitej. W latach 1937–1940 na Kobylackiej Górze na północnych przedmieściach Orszy Sowieci zamordowali ponad 500 Polaków i 1100 Białorusinów, co upamiętnia tablica. Egzekucji dokonywano także w lesie przy drodze z Orszy do Mohylewa, w pobliżu wsi Poddębce (tzw. Charkowski las). W 1941 roku miasto zostało zajęte przez wojska III Rzeszy. W czasie walk pod Orszą po raz pierwszy Armia Czerwona użyła katiuszy – wydarzenie to upamiętnia tutaj pomnik katiuszy.